Programy autorskie szansą rozwoju szkoły

Programy autorskie budzą żywe zainteresowanie wielu nauczycieli, dyrektorów, pracowników nadzoru oraz animatorów postępu pedagogicznego, ponieważ należą one do sposobów eliminowania z życia szkoły tego wszystkiego, co mało skuteczne, nieefektywne lub wręcz szkodzące wychowaniu.

Co to jest program autorski?

Program to opis toku działań powiązanych wspólnym celem. Program autorski to taki plan działania, w którym nauczyciel wyraża swoje własne pomysły, swój indywidualny punkt widzenia na treść i sposób realizacji wybranego zagadnienia edukacyjnego. Taki program jest dziełem twórczym jego autora, dziełem łączącym poczynania znane z nowymi, odtwórcze z twórczymi. Zróżnicowany może być udział działań innowacyjnych, nowatorskich w planie i dlatego różny może być stopień autorstwa programu. Program autorski to "mój program". W tym sensie "mój", że korzystając z wiedzy i doświadczenia własnego i osób innych przedstawiam w nim swoją własną propozycję osiągania wybranych celów edukacyjnych. Jest w tym programie coś, co stanowi mój osobisty, twórczy wkład w jego konstrukcję, co określa istotę autorstwa tego programu. Autorem programu najczęściej jest jeden nauczyciel, ale może to być również zespół nauczycieli.

Program autorski charakteryzuje kilka właściwości. Pierwsza istotna właściwość programu autorskiego to wyraźnie określona idea wiodąca, to co wyróżnia ten program i nadaje jemu tylko właściwe i niepowtarzalne ujęcie. Zatem autor programu musi wyraźnie określić co stanowić będzie przedmiot jego twórczego, autorskiego opracowania. Drugi zespół właściwości programów autorskich odnosi się do warunków ich realizacji. Program autorski wymaga uwzględnienia indywidualnych i niepowtarzalnych warunków jego realizacji. Główne warunki działalności edukacyjnej obejmują nauczyciela, uczniów, rodziców, społeczne środowisko funkcjonowania szkoły oraz rzeczy, a więc wyposażenia szkoły, jej pomieszczenia i urządzenia.

Co to znaczy, że program autorski ma uwzględniać warunki realizacji?

Po pierwsze uwzględnia on osobowość nauczyciela (jako twórcy i realizatora). Autor programu ma swoje szczególne zainteresowania i uzdolnienia, dla których opracowany program może stanowić szansę realizowania się w procesach edukacyjnych. Drugim czynnikiem warunkującym realizację programu autorskiego są uczniowie danej szkoły i klasy, konkretnego środowiska, z charakteryzującymi ich cechami i przyzwyczajeniami i ze specyficzną ich kulturą uczniowską. Uwzględnienie właściwości uczniów stanowi warunek ich współuczestnictwa w realizacji programu autorskiego. Trzeci składnik osobowych uwarunkowań realizacji programu autorskiego to rodzice i środowisko społeczne, w którym dorastają uczniowie. Ma ono swój poziom kultury, dominujące zwyczaje i obyczaje, określone tradycje, uznawany system wartości, itd.

Rzeczowe uwarunkowanie programu autorskiego obejmuje głównie wyposażenie szkoły w środki dydaktyczne, sprzęt i urządzenia. Program autorski może być dostosowany do istniejących uwarunkowań rzeczowych, ale może i powinien stymulować rozwój wyposażenia szkoły w zakresie realnych możliwości, a nie złudzeń i fikcji. Program autorski jest dziełem nauczyciela, ale głównym jego realizatorem są uczniowie w toku organizowanych przez nauczyciela procesów uczenia się i wychowania. Bez udziału uczniów nie może być realizowany żaden program. Uzasadnia to potrzebę współudziału uczniów w doborze zadań ogólnych i szczegółowych programu autorskiego, współudziału zróżnicowanego w swojej formie i treści w zależności od wieku uczniów i rodzaju programu. Z tego względu program autorski jest więc w pewnym sensie programem uczniów realizujących go.

Rodzaje programów autorskich i ich charakterystyka

Ze względu na przedmiot, zakres i funkcje w procesach edukacyjnych wyróżnić można kilka rodzajów programów autorskich:

• autorskie programy przedmiotowe

• autorskie programy problemowe

• programy szkół autorskich

• programy klas autorskich

1. Autorskie programy przedmiotowe

   Autorski program przedmiotowy jest rozkładem materiału opracowanym jednak inaczej, niż czyni się to powszechnie. Program taki, obok wysokiego poziomu merytorycznego, metodologicznego, metodycznego charakteryzują wszystkie wcześniej wymienione właściwości. Posiada on wyraźnie określoną ideę przewodnią, uwzględnia uwarunkowania osobowe i rzeczowe, traktując podmiotowo ucznia zapewnia jego współudział w opracowaniu programu. Przedmiotem autorskiego opracowania może być program stosowania metod gier dydaktycznych, np. w nauczaniu języka polskiego w klasach IV i V. Innym przykładem jest autorski program stosowania środków audiowizualnych w nauczaniu biologii w dowolnej klasie.
   
   

2. Autorskie programy problemowe

   Celem takiego programu jest opracowanie zintegrowanego systemu oddziaływań wychowawczych w zakresie wyodrębnionego problemu we wszystkich formach działania szkoły, to jest lekcji z poszczególnych przedmiotów, zajęć pozalekcyjnych, imprez i uroczystości, pracy wychowawców klas, bibliotek, itd. Oznacza to, że na przykład program wychowania zdrowotnego określa kierunki działania i szczegółowe zadania, jakie w tym zakresie mają być realizowane na lekcjach biologii, wychowania fizycznego, języka polskiego, godzinach wychowawczych, w pracy biblioteki i działaniach służby zdrowia. Celem programu jest uruchomienie takiego systemu, aby w czasie pobytu w szkole podstawowej uczeń uzyskał zakładany zakres wiedzy, umiejętności i podstaw czyniących z niego jednostkę dbającą o zdrowie. Jednym z warunków opracowania takiego programu jest istnienie w szkole nauczyciela charakteryzującego się rozszerzonym zakresem zainteresowań i chęcią podjęcia działań twórczych. Treścią programów problemowych mogą być różne problemy edukacyjne, jak edukacja kulturalna, prawna, ekonomiczna, ekologiczna itd. Autorski program problemowy w miarę jego pogłębiania i rozszerzania może być etapem na drodze ku szkole autorskiej.
   
   

3. Szkoły autorskie

   Placówka, w której w zakresie wybranej dziedziny działalności edukacyjnej lub w całokształcie jej działań prowadzona jest działalność nowatorska, wyróżniająca i odróżniająca ją od innych szkół nazywana jest szkołą autorską. Powstają obecnie warunki szczególnie sprzyjające ruchowi szkół autorskich. Są to warunki zewnętrzne, dotyczące postępującego usamodzielnienia szkoły oraz wewnętrzne wynikające z upodmiotowienia pracy ucznia i nauczyciela.
   
   

4. Klasy autorskie

   Największe zainteresowanie wśród nauczycieli wzbudzają klasy autorskie. W klasie takiej realizowany jest autorski program pracy wychowawczej. W jego opracowaniu i realizacji współuczestniczą:
   - wychowawca klasy - główny inicjator i autor programu pracy wychowawczej;
   - nauczyciele uczący w tej klasie poszczególnych przedmiotów;
   - główny podmiot klasy autorskiej;
   - rodzice uczniów - wspomagający podejmowaną działalność wychowawczą;
   - inne osoby, w zależności od charakteru poczynań i ich osobistych możliwości, np. pielęgniarka, pedagog szkolny.

Podstawowe założenia klas autorskich

1. Jednym z głównych zadań szkoły jest tworzenie optymalnych warunków dla jak najpełniejszego rozwoju osobowości wychowanków, czyli rozwoju ich kondycji fizycznej, intelektu, charakteru, uzdolnień, zainteresowań.

2. Klasa autorska posiada własny regulamin, który jest podstawą jej autonomicznych i samodzielnych działań na terenie szkoły. Taki regulamin działania otrzymują uczniowie, rodzice, dyrekcja szkoły, władze oświatowe.

3. Klasa autorska posiada swój własny wystrój, a także własne zwyczaje, święta, uroczystości.

4. Twórca klasy autorskiej ma prawo zabiegać u dyrekcji szkoły o dobór nauczycieli, którzy zechcą i potrafią realizować autorski program dydaktyczno-wychowawczy.

5. Dyrekcja szkoły ma obowiązek zapewnić niezbędne warunki do funkcjonowania klasy autorskiej, w tym wzmożoną pomoc organizacyjno-finansową, przy aktywnym współudziale rodziców.

Każdy nauczyciel ma prawo utworzyć klasę autorską, jeśli tylko opracuje program, który zainteresuje uczniów, wyzwoli w nich aktywność, dzięki której ich motywacja do uczenia się będzie pobudzona a energia wykorzystywana.

Twórcze działania autorskie zasługują na szczególne uznanie. Należne są im działania wspierające, motywujące i satysfakcjonujące, do których zaliczyć można atmosferę życzliwości, nagrodę, awans, wyższy stopień specjalizacji.

Bibliografia

1. A. Lewin "System wychowania a twórczość pedagogiczna", Warszawa 1983, PWN.

2. W. Szulz "Procesy zmiany i odnowy w oświacie", Warszawa 1993, PWN.

3. J. Radziewicz "O planowaniu pracy wychowawczej", Warszawa 1990, WSiP.

Teresa Paszkiewicz
nauczyciel kształcenia zintegrowanego