KSZTAŁTOWANIE POSTAWY EKOLOGICZNEJ
WŚRÓD UCZNIÓW KLAS MŁODSZYCH


Zagadnienia ekologii zajmują coraz więcej uwagi w społeczeństwie. Jest to problematyka bardzo ważna i aktualna, bowiem jak wykazują liczne badania i publikacje, choć już wiele mówi się o problemach zanieczyszczenia środowiska, to jednak brak jeszcze powszechnej społecznej świadomości ekologicznej.
        Problem ten wcale nie jest nowy, bo kwestie dewastacji środowiska przyciągały uwagę greckich władców już na początku VI w. p.n.e. Prawodawca Solon proponował wprowadzenie zakazu uprawiania ziemi na stromych stokach, aby zapobiec erozji. Pizystrat wprowadził premię dla rolników, którzy sadzili drzewa oliwne, wyrównując w ten sposób straty spowodowane wyrębem lasów i nadmiernym wypasem. Dwieście lat później Platon pisał o spustoszeniu, jakiego dokonano na ziemiach Attyki. Działalność człowieka przez setki lat doprowadziła do częściowego lub całkowitego wyginięcia niektórych gatunków zwierząt i roślin. Jeśli zatem nie poświęcimy dość energii na ratowanie ginącej przyrody i nie zmienimy wielu naszych destrukcyjnych zachowań, być może następne pokolenia będą poznawały naturę jedynie z filmów przyrodniczych.
        Na szczęście w ostatnim czasie coraz więcej uwagi i miejsca poświęca się zagadnieniom dotyczącym należytej ochrony naturalnego środowiska. Zaczęła się rozwijać ekologia w szerokim tego słowa znaczeniu. Problematyka ekologiczna znalazła także swoje miejsce w nauczaniu wczesnoszkolnym. Dla właściwego rozwoju dziecka bardzo ważny jest bezpośredni kontakt z przyrodą, dlatego też nauczyciele powinni organizować część zajęć w naturalnym środowisku, w plenerze, gdzie uczniowie mieliby możliwość bezpośredniej obserwacji przyrody. Taka forma zajęć rozbudza wyobraźnię dzieci, rozwija ich umiejętności twórczego myślenia oraz włączanie w proces nauczania sfery emocjonalnej uczniów. Łatwiejsze również może być powiązanie treści nauczania z doświadczeniem życiowym uczniów.

Praca w terenie

Zadania przewidziane podczas wyjścia w teren mogą być realizowane przez uczniów indywidualnie, gdy każdy otrzymuje identyczną kartę pracy, jak również w grupach. Umożliwia to osiągnięcie wielu celów w zakresie kształcenia i wychowania:

Wiadomą jest rzeczą, że poprzez podział zadań, zróżnicowanie temperamentów, wzajemne relacje wśród jej członków, grupa stanowi koło napędowe uruchamiające nawet najbardziej opornych w podejmowaniu realizowanych działań. Dobrym sposobem ułatwiającym sprawne działanie grupy jest przydział zadań między jej członków.
        Możemy wyznaczyć odpowiedzialnych za:

  1. Czas realizacji poszczególnych działań;

  2. Prowadzenie notatek z obserwacji i zapisywanie wniosków;

  3. Podział szczegółowych zadań;

  4. Przestrzeganie zasad bezpiecznej pracy w terenie;

  5. Czuwanie nad tym, aby wszelkie dyskusje dotyczyły aktualnych działań i były związane z pracą całego zespołu;

  6. Czuwanie nad właściwym zachowaniem wobec poznanego środowiska przyrodniczego.

Opracowana przez nauczyciela instrukcja do zajęć terenowych powinna bazować na posiadanych informacjach uczniów i ich osobistym doświadczeniu. Polecenia należy formułować w sposób jasny, dokładnie opisując kolejne kroki, jakie dzieci muszą wykonać, aby rozwiązać problem, przeprowadzić poprawnie obserwację lub doświadczenie.

Rola emocji

Emocje odgrywają ważną rolę w kształtowaniu nastawienia uczniów do wykonywanych zadań. Dobrze, jeżeli oprócz poleceń o charakterze badawczym, będą takie, które umożliwią chwilę zabawy i relaksu, np. wykonanie rysunku, wymyślanie imienia dla wybranego drzewa, opowiadanie o wymyślonym stworzeniu towarzyszącym miejscu zajęć itp. Ponieważ uczniowie w młodszym wieku szkolnym dość szybko się męczą, dlatego też robienie im przerw umożliwiających zmianę rytmu pracy przez chwilę zabawy i śmiechu, pozwala na zmobilizowanie ich do dalszej aktywnej pracy.
        Przeżycia, jakich dostarcza praca w terenie wpływają w zasadniczy sposób na zwiększoną trwałość zdobywanej wiedzy. To, czego uczniowie sami doświadczą, odkryją, pozostaje na długo w ich pamięci. Samodzielnie przeprowadzona obserwacja zwierzęcia w jego naturalnym środowisku, zbadanie zanieczyszczeń pobliskiej rzeki, odkrycie dzikich wysypisk i samodzielne poznawanie ich wpływu na środowisko, naoczne poznanie ogromnej różnorodności gatunków roślin i zwierząt w pobliskim parku prowadzi do zbudowania nowej relacji do elementów najbliższego otoczenia i kształtuje poczucie odpowiedzialności za otaczającą nas przyrodę.
        Odwoływanie się do wiedzy i doświadczeń uczniów to kolejna strategia istotna z punktu widzenia kreowania u uczniów pozytywnego nastawienia do podejmowanych treści nauczania. Ta wiedza może być punktem wyjścia do przekazywania nieznanych uczniom informacji, jak choćby ukazania rosnącego w parku kasztana jako środowiska życia wielu organizmów.
        Wszelkie zajęcia w terenie umożliwiają również kształtowanie wrażliwości na piękno przyrody. Poznając dokładniej tereny w najbliższym otoczeniu szkoły i miejsca swojego zamieszkania, uczniowie zaczynają doceniać ich rolę we własnym życiu. Lekcje poświęcone oznaczaniu pospolitych gatunków roślin w pobliskim parku, czy lesie, albo obserwacji ślimaka lub dżdżownicy w ich naturalnym środowisku, stają się okazją do zauważania piękna żyjących obok nas roślin i zwierząt oraz kształtowania prawidłowych postaw w stosunku do przyrody.

Metody pracy

Podstawową metodą stosowaną w terenie są działania badawcze, a więc obserwacje i proste doświadczenia. Zapisane podczas tych działań wyniki oraz wyciągnięte wnioski są często podstawą do dalszych prac i uzyskania dodatkowych informacji w czasie zajęć w klasie. Przykładowo, przed wyjściem w teren, tworzymy na arkuszu papieru mapę skojarzeń wokół np. hasła „brzeg rzeki”. Następnie podczas zajęć terenowych uczniowie poznają pobliską rzekę i po zakończonej pracy każdy wpisuje jak najwięcej skojarzeń związanych z obejrzanym prawdziwym brzegiem rzeki. Następnie rozkładamy kartki ze skojarzeniami, porównując ze sobą określenia użyte w mapie skojarzeń i te, powstałe po obejrzeniu prawdziwej rzeki. Porównanie powinno doprowadzić do wniosku, iż bezpośredni kontakt z terenem wokół rzeki poszerzył oraz znacznie urozmaicił ilość skojarzeń.
        Jedną z metod niezwykle przydatnych w czasie zajęć przeprowadzonych poza budynkiem szkolnym może być drama. Możemy np. podzielić klasę na ekologów, przedstawicieli rady dzielnicy, grupę mieszkańców oraz inwestorów, którzy chcą wybudować drogę szybkiego ruchu w pobliżu terenu parku miejskiego lub innego obiektu przyrodniczego. Każda grupa z punktu widzenia swojego interesu próbuje określić problem i zaplanować jego rozwiązanie. Po wyjściu w teren każdy zespół musi przeanalizować argumenty za i przeciw tej inwestycji. Uczniowie, z punktu widzenia przyjętych ról, muszą zastanowić się, jaki wpływ może mieć budowa drogi na stan środowiska parku, kompleksu leśnego lub innego obiektu przyrodniczego. Techniki dramowe odgrywają również ważną funkcję w doskonaleniu umiejętności obserwacji w terenie.
        Ważnym elementem pracy w terenie jest stosowanie metod, umożliwiających twórcze rozwiązywanie problemów, takich jak: burza mózgów czy dywanik pomysłów. Na podstawie obserwacji uczniowie wysuwają hipotezy, które następnie sprawdzają w dalszej części zajęć. Wspólnie dochodzą do odpowiedzi na postawione na początku zajęć pytania. Swoje pomysły przy rozwiązaniu sformułowanego problemu lub postawionego przez nauczyciela pytania uczniowie mogą zapisać na kolorowych kartkach i rozłożyć na trawie. W ten sposób powstanie kolorowy dywanik, prezentujący wszystkie propozycje. Oczywiście, należy pamiętać, aby po zakończonej pracy „odkurzyć dywanik”, zbierając wykorzystane kartki i pozostawić czyste środowisko.
        Prowadzenie zajęć w terenie wiąże się dla nauczyciela z pewnym trudem. Musimy się liczyć z tym, że ich przebieg znacznie różni się od lekcji prowadzonych w klasie. Zadaniem nauczyciela jest wypracowanie takich zasad wspólnej pracy, aby zajęcia nie były chaotyczne. Nauczenie uczniów przestrzegania czasu wykonania kolejnych zadań oraz umiejętności słuchania nauczyciela i słuchania się nawzajem w momencie, gdy wiele ciekawych rzeczy dzieje się wokół, wymaga początkowo od nauczyciela cierpliwości i znacznej sprawności organizacyjnej.

Ocenianie

Ważnym elementem zajęć w terenie, który pomoże w utrzymaniu dyscypliny i zwiąże to, co robimy poza budynkiem szkolnym z zajęciami w klasie lekcyjnej, jest ocenianie pracy uczniów. Uczniowie muszą wiedzieć, że ocenie podlegać będą nie tylko zdobyte w czasie ćwiczeń informacje i stopień ich opanowania, ale również jakość pracy w grupie, umiejętność wykorzystania w praktycznym działaniu posiadanych informacji, ich prawidłowa selekcja oraz sprawność organizacyjna wskazywana podczas pracy grupowej i indywidualnej. Ważnym elementem oceny w czasie takich zajęć jest uwzględnienie postawy dzieci wobec otaczającej ich przyrody. Pamiętajmy również o pochwaleniu za dobrą organizację pracy, życzliwą współpracę w grupie. Nagrodą może być również prezentacja efektów pracy zespołu wszystkim uczniom, zorganizowanie wystawki z zajęć terenowych.
        Zajęcia terenowe, to także okazja do lepszego poznania zespołu klasowego i wieloraka możliwość oddziaływań wychowawczych. W czasie pracy w terenie, kiedy uczniowie czują się swobodniej, a zarazem bezpieczniej, wydaje im się, że nie są tak widoczni jak w sali lekcyjnej, możemy np. zaobserwować, kto najczęściej przewodzi i ma wpływ na pozostałe dzieci, komu sprawia trudność włączenie się do pracy zespołowej. Informacje te możemy wykorzystać planując dalsze działania edukacyjne i wychowawcze.
        Uważam, że realizowanie treści ekologicznych w młodszym wieku szkolnym jest trafne i pożyteczne. Podejmowanie działań w tym zakresie ma istotny wpływ na postawę dzieci w stosunku do otaczającego środowiska, przynosząc pozytywne zmiany w ich myśleniu i działaniu. Stają się one partnerami dorosłych w walce o ochronę przyrody. Zaczynają perspektywicznie myśleć o przyszłości natury, potrafią przewidywać skutki swojej działalności i uczą tego innych. Przez swoją działalność wpływają na świadomość rówieśników, rodziców. Ich poczucie odpowiedzialności za przyrodę umacnia się. Coraz aktywniej uczestniczą we wszelkich działaniach ekologicznych i mobilizują do nich innych.
       

LITERATURA:

  1. I. Domka „Rozwijanie kompetencji ekologicznych u dzieci w nauczaniu integralnym”, „Życie Szkoły” 2000 nr 8;

  2. Irena i Marek Wolny „Spektrum edukacji ekologicznej uczniów klas początkowych” – Olsztyn 2001, Wydawnictwo „Kastalia”;

  3. M. Żebrowska „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży’ Warszawa 1986, PWN.

mgr Ewa Demianiuk
Nauczyciel Kształcenia Zintegrowanego